Richter.is

Richtersættin í Roskilde

      Það er einmitt þegar hnignun Roskilde er í fullum gangi og bærinn er að taka aftur á sig mynd sveitaþorps, að við rekumst á elstu traustu heimildirnar um Richtersættina. Þann 28. maí 1692 er lýst með hjónaefnunum Jacob Johansen og Else Nielsdatter í Roskilde Domkirke (Sjá ættartöflu). Um foreldra þeirra veit ég fátt með vissu en ýmsum getum má þó leiða að þeim. Kirkjubækur í Roskilde ná að vísu aftur til 1645, en fyrstu árin eru þær gloppóttar og illlæsilegar. Má vera að þar leynist frekari fróðleikur.
      Faðir Jacobs hefur heitið Johan. Árið 1684 eignast Johan Redker og Thrine Margarethe Ebbers dótturina Önnu Margarethe, en hvort þar eru komnir foreldrar Jacobs er allsendis óvíst. Árið 1695 eignast Johan Richter og Mariehe Richter soninn Jasper. Er þar ef til vill kominn faðir Jakobs og seinni kona? Þetta eru einu mennirnir er ég rekst á í kirkjubókum Roskilde á þessum tíma er bera nafnið Richter, eða nafn er líkist því, og báðir heita Johan. Til er gamalt fasteignamat úr Roskilde frá 1682 þar sem húseigendur eru nefndir með nafni og starfi. Enginn húseigandi ber Richtersnafn og aðeins einn nafnið Johan. Sá er Jochumssen, snidker að iðn og býr í Skomagergade, u.þ.b þar sem nr 20 er nú. Allir þessir þrír Jóhanar gætu jafnvel verið einn og sami maðurinn, því í þá daga var Richtersnafnið skrifað á ýmsa vegu og eins og síðar kemur fram var jafnvel algengara að menn af þessari ætt kenndu sig við föður sinn, en að þeir notuðu ættarnafnið. Eins og síðar kemur fram bjó Jacob Johansen árið 1720 þar sem Skomagergade 6 er nú. Árið 1682 bjó á þessum stað Jacob Powelssen skomager. Gæti það verið afi Jacobs Johansens?

Roskilde um 1660. Hluti korts eftir Resen í Atlas Danicus 1677.
(Sótt á vef Det Kongelige Bibliotek í Danmörku).
Rauðlitaða húsið gæti hafa verið hús Jacobs Johanssens Rigters hattemagers.

Smellið á myndina til að sjá hana stærri.

      Að foreldrum Else Nielsdatter get ég leitt heldur traustari líkur. Þegar fjögur fyrstu börn hennar eru skírð, heldur Johanna kona Niels Nielsen þeim undir skírn og einn skírnarvotta er Niels Nielsen. Líklegt er að þetta séu einmitt foreldrar Else. Í áðurnefndu fasteignamati frá 1682 býr aðeins einn húseigandi í Roskilde er heitir Niels Nielsen. Hann býr einnig í Skomagergade og er handskemager að iðn. Hús hans var annað hús vestan við hornið við Gullandstræde (Damperstræde).
      Fyrsta barn Jacobs og Else var sonur sem skírður var 10. febrúar 1693 og nefndur Johan. Ekki er getið hvenær hann er fæddur enda tíðkaðist það ekki á þeim tíma. Ég hef þó grun um að yfirleitt hafi ekki liðið nema fáir dagar frá fæðingu, þar til börnin voru skírð. Annað barn þeirra var einnig sonur sem var skírður Niels þann 11. maí 1695. Þarna er í fyrsta skipti nefndur starfstitill Jacobs og er hann sagður hattemager. Þriðja barn þeirra var sonur og var hann skírður Samúel þann 2. maí 1697. Samúel þessi eignaðist afkomendur og af honum eru íslensku Richterarnir komnir. Fjórða barn þeirra varð dóttir og var hún skírð Anne þann 22. desember árið 1700. Ekki veit ég um örlög hennar. Árið 1705 deyr Johan, elsti sonur Jacobs og Else, og er hann jarðaður 9. september. Enda þótt hann sé ekki nefndur með nafni er ekki um annan að ræða. Hann hefur verið 12 ára gamall. Fimmta barn þeirra hjóna var fætt 1706. Það varð sonur sem skírður er þann 16 maí og einnig nefndur Johan. Ekki veit ég um örlög hans. Sjötta og síðasta barn Jacobs og Else fæddist árið 1710. Það var dóttir er skírð var þann 1. maí og nefnd Karen.
      Árið 1711 gengur bólusótt í Roskilde og varð mannfallið svo mikið að taka varð þrjá gamla miðaldakirkjugarða í notkun. Þessi mikli mannadauði kemur glögglega fram í kirkjubókum en þar fylla jarðarfaraskráningar margar síður og er þó sjaldan meira en 1-2 línum eytt á hverja og ekki alltaf getið nafns. Þann 20. október er Else hattemagerens jörðuð. Þetta er þó ekki Else eiginkona Jacobs,heldur Else Jensdatter ekkja Claus hattemagers sem ég veit ekki nánari deili á. Í desember er aftur á móti barn Jacobs hattemagers jarðað. Ekki er það nefnt með nafni. en gæti verið Johan eða Karen.
      Af þeim hjónum Jacob og Else er það frekar að segja að árið 1719 Heldur Else fyrsta barni Nielsar sonar síns undir skírn. Árið 1720 er seld á uppboði húseign fyrrum borgarstjóra Roskilde er þá var látinn. Staðsetning hennar er tekin skilmerkilega fram í opinberum skjölum (Kornerup 1892, bls. 247). Meðal annars er þess getið að fasteignin lá að húsi og garði Jacobs hattemagers. Eftir því sem ég best fæ séð hefur hús Jacobs staðið rétt við turn Laurentskirkju sem er hluti núverandi ráðhúss Roskilde. Hefur það líklega verið þar sem Skomagergade nr.6 er nú. Árið 1725 deyr Jacob og er jarðaður 12. júní, en Else deyr ekki fyrr en 1748, er jörðuð í Grábræðrakirkjugarðinum 2. maí og þá sögð til heimilis "i hospitalet".
      Enn hefur ekki verið bent á neitt í skrifum þessum er tengir þetta fólk með fullri vissu við ættarnafnið Richter. Til þess verður að hverfa aftur til ársins 1700 þegar fjórða barn Jacobs og Elsu er skírt. Þar finnum við elstu heimildina um ættarnafnið því þar er Jacob sagður Johansson Rigter. Ættarnafn þetta bera síðan Jacob og synir hans tveir, öðru hverju og er það ávallt stafsett á þennan hátt. Annars eru þeir oftast kenndir við föður sinn eða starf eins og algengast var á þessum tímum. Það er ekki fyrr en 1775 að nafnið sést stafsett eins og nú á dögum. Hugsanlega stafar eldri stafsetning nafnsins af fákunnáttu viðkomandi presta eða þeirra sem báru það. Lítill vafi virðist leika á að hér sé upprunalega um ættarnafn frá þýskumælandi svæði að ræða. Rithátturinn Rigter er reyndar algengur, t.d. í Hollandi. Að lokum má nefna að konur af þessari ætt, og konur er giftust inn í hana, virðast ekki hafa notað ættarnafnið.
      Eins og áður hefur komið fram var Jacob Johansson Rigter hattemager, eða hattari eins og það heitir á íslensku, að iðn. A.m.k. tveir synir hans og sonarsonur urðu líka hattarar eins og síðar verður vikið að. Hér var því greinilega um ætt iðnaðarmanna að ræða. Í bók J. Kornerup, Roskilde i Gamle Dage, segir m.a.frá því að á miðöldum, og allt fram til þessa tíma, hafi verið talsverður straumur iðnaðarmanna til Danmerkur frá Þýskalandi. Í allri verkmenningu hafi þeir staðið dönskum iðnaðarmönnum framar og þeir hafi yfirleitt haft meira sjálfstraust og litið stærra á sig en danskir iðnaðarmenn. Kornerup segir ennfremur að Grønnegade í Roskilde hafi í gömlum ritum verið kölluð "Platea Groningorum in Frisia" og hugsanlega bendi það til að þar hafi einhverntíman búið fólk frá Groningen í Fríslandi (tilheyrir Hollandi), e.t.v. vefarar eða aðrir vöruframleiðendur.
      Þá er kominn tími til að snúa sér nánar að afkomendum Jacobs og Elsu. Eins og áður er nefnt eignuðust þau sex börn en af þeim létust a.m.k. tvö á unga aldri.
      Þann 24 apríl 1718 er lýst með Niels Jacobsen Rigter og Mode Marie Madsdatter í Dómkirkjunni i Roskilde. Hjónavigslan fór síðan fram 14 maí. Mode (Maude) Marie var af þekktri ætt, Gadsætt, en af þeirri ætt voru margir áhrifamenn í Roskilde, Slangerup, Frederikssund og víðar og er all ítarlega sagt frá örlögum þessara manna og ættir þeirra raktar í bók A Sundbo, Frekerikssund og Købstadens Slangerups Historie. Afi Mode Marie, faðir hennar og eini bróðir voru allir skipsstjórar i Frederikssund og afi hennar a.m.k. hafði verið mjög vel efnaður maður. Foreldrar Mode Marie voru Mads Bertelssen Gad, skipsstjóri i Frederikssund og kona hans Maren. Þau höfðu verið gefin saman í Frúarkirkju i Kaupmannahöfn 1675 sem bendir til að Maren hafi verið ættuð þaðan. Ekki veit ég hvenær Mode Marie er fædd, en faðir hennar lést 1693 svo varla hefur það verið löngu síðar. Fyrsta barn Nielsar og Mode Marie er skírt 10. september 1719. Var það drengur er hlaut nafnið Peter Johan og hélt Else móðir Niels barninu undir skírn. Samuel Jacobsson er einn skírnarvotta. Þann 21. október sama ár er barnið borið til grafar og með því dó út Rigtersnafnið á þessari grein stofnsins, því þetta virðist hafa verið eini sonurinn sem Niels eignaðist. Þegar greftrunin er skráð í kirkjubækurnar er Niels í fyrsta sinn talinn hattemager. Annað barn þeirra hjóna er dóttir sem skírð er Maren, 11. desember, 1720. Þriðja barnið er skírt Else Cathrine 14. mars, 1723. Samuel Jacobsson Rigter er skírnarvottur. Fjórða barnið er skírt Anna í júli 1726. Fimmta barnið skírt Anna 26. ágúst, 1727. Sjötta barnið skírt Anna 17. september 1728. Sjöunda barnið skírt Giratrud Mariæ 17. ágúst; 1731 . Með því að líta í fljótu bragði yfir dánarskrárnar í kirkjubókunum, gat ég ekki séð að neitt þessara barna hefði verið jarðað í Roskilde. Líklegt er þó að tvær fyrri Önnurnar hafi látist sem kornabörn.

Torgið í Roskilde. Koparstunga 1749.
Teikning Grönvold. (Sótt á vef Det Kongelige Bibliotek í Danmörku)

Smellið á myndina til að sjá hana stærri.

      Árið 1735 verður mikill bruni í Roskilde en annar mikill bruni hafði orðið 1731. Í þessum bruna brennur nær öll Skomagergade og þar með liklega hús Jacobs gamla hattemagers sem þá var reyndar látinn fyrir um 10 árum. Hafi Niels sonur hans búið í húsinu er hætt við að hann hafi misst nær allar sínar eignir. Þann 13.desember 1749 er Niels Jacobsson hattemager jarðaður í Grábræðrakirkjugarði i Roskilde og hefur þá verið 54 ára. Um dánardag Mode Marie veit ég ekki.
      Hér er ef til vill rétt að leiðrétta misskilning sem kemur fram í bók A. Sundbo sem áður er nefnd. Í ættartöflu Gadsættarinnar (bls: 196) er Niels sagður vægter (nokkurskonar lögregluþjónn) í Roskilde og dánarár hans sagt 1754 og dánarár Mode Marie 1758. Hér er Sundbo að rugla Niels saman við annan mann, Nicolaj Richter, en hann og kona hans létust þessi ár. Þetta er að sumu leyti skiljanlegt þvi þetta virðast vera einu mennirnir á þessum tíma er bera Richtersnafnið i Roskilde og eru auk þess á svipuðum aldri. Auk þess kemur þriðji maðurinn stundum fyrir í kirkjubókum á þessum árum, Nicolaj hattemager. Sá var þó Isachsen. Sundbo virðist hafa ruglað öllum þessum mönnum saman. Nicolaj Richter og konu hans er annars hvergi minnst í kirkjubókum Roskilde, nema þegar þau eru jörðuð. Þau hafa þvi eftilvill verið aðflutt. Að lokum má nefna að við fyrsta manntalið i Roskilde árið 1787 eru 1871 ibúi i Roskilde en enginn þeirra ber nafnið Richter.
      Af Anne (Ane Jacobsdatter), dóttir Jacobs og Elsu, er það að segja að við búskipti í Roskilde 7. janúar, 1737, eftir lát hennar, kemur fram að maki hennar var Joachim Micael Ahlefeldt. Þau áttu þrjú börn, Jacob, Johan Henrich og Ane Kirstine og er hún sögð 16 vikna sem bendir til að Anne hafi látist eftir barnsburð. Bróðir hennar er sagður Niels Jacobsen borgari í Roskilde og móðir Else Nielsdatter i Roskilde. Joachim Micael Ahlefeldt var sonur Johans von Ahlefeldt sem mun hafa verið riddaraliði (rytter) í Sjællandske rytterregiment undir lok 17ndu aldar.
      Þann 10. maí árið 1724 eru Samúel Jacobssen og Anne Cathrine Rasmusdatter gefin saman í Roskilde Domkirke. Hann er þá 27 ára og hún sennilega 28. Ekkert veit ég um uppruna hennar en hún virðist ekki vera fædd í Roskilde. Næstu árin hafa þau e.t.v. ekki búið í Roskilde, því dóttir þeirra, sem fædd er I728 eða 1729, virðist ekki skírð þar. Eru engar spurnir af þeim hjónum fyrr en 1730 er þau flytjast til þorpsins Slangerup og setjast þar að.

    Roskilde ca 1765. Hluti korts eftir Jean Marmillod.
(Sótt á vef Rigsarkivets samlinger í Danmörku.)
Athugið að suður er upp á kortinu!

Smellið á myndina til að sjá hana stærri.

    Þeir sem vilja skoða hvernig Roskilde lítur út um þessar mundir er bent á Google Earth.